اصفهان -بهمن راعی؛ تحولات منطقه‌ای و فشارهای بین‌المللی از جمله تهدید بازگشت «مکانیزم ماشه»، ضرورت حفظ و تقویت صنایع استراتژیک کشور را دوچندان کرده است. در این میان، صنعت فولاد به‌عنوان یکی از محورهای اصلی اقتصاد ایران و تأمین‌کننده زیرساخت‌های تولیدی، نقش حیاتی دارد. در سطح جهانی، روند حرکت به‌سوی تولید سبز و دیجیتال‌سازی فرایندها به‌وضوح دیده می‌شود. تا جایی که میتوان به قطع گفت اگر فولاد ایران نتواند همگام با این تغییرات به‌ویژه در بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای کنترل کیفیت، بهینه‌سازی مصرف انرژی و افزایش بهره‌وری حرکت کند، خطر جدی حذف از زنجیره ارزش جهانی وجود دارد. از این رو، پیشرفت فناورانه در فولاد نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی استراتژیک است که می‌تواند هم مقاومت اقتصادی کشور را تضمین کند و هم جایگاه ایران را در بازار جهانی ارتقا دهد.
نمونه های موفق هوش مصنوعی در صنعت فولاد ایران
خوشبختانه صنایع تولیدی ایران پیش‌تر گام‌هایی جدی در مسیر هوشمندسازی و بهره‌گیری از هوش مصنوعی برداشته‌اند و در صنعت فولاد نیز نمونه‌های موفق و قابل توجهی از این تحول به چشم می‌خورد.
در فولاد شادگان، نرم‌افزار AIronPAX توانسته با پیش‌بینی کیفیت آهن اسفنجی و هشدار زودهنگام نسبت به تغییرات پارامترها، جلوی افت کیفیت و خسارت‌های مالی را بگیرد. این تجربه نشان می‌دهد که حتی در بخش‌های پایه‌ای مثل احیای مستقیم، الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند به‌عنوان یک «چشم دوم» عمل کنند و کاری کنند که خط تولید هوشمندانه‌تر تصمیم بگیرد.
در فولاد سنگان، راه‌اندازی «رصدخانه هوش مصنوعی» و سیستم دیسپاچینگ هوشمند انرژی، به گفته مدیران شرکت، تا ۴۰ درصد در مصرف انرژی صرفه‌جویی به همراه داشته است. این دستاورد اهمیت زیادی دارد، چون صنعت فولاد یکی از پرمصرف‌ترین صنایع در بخش انرژی کشور است و کاهش حتی چند درصدی در مصرف، معادل صرفه‌جویی کلان در هزینه‌ها و کاهش فشار بر زیرساخت‌های ملی است.
در فولاد مبارکه نیز پایش هوشمند تجهیزات نورد گرم با یادگیری ماشین باعث شده توقفات اضطراری تا ۲۵ درصد کاهش یابد. این به معنای افزایش بهره‌وری، کاهش استهلاک تجهیزات، و تولید پایدارتر است. نکته مهم اینجاست که این نوع سیستم‌ها فقط جلوی خرابی را نمی‌گیرند، بلکه با ایجاد یک بانک داده بزرگ، امکان «یادگیری مداوم» برای خطوط تولید فراهم می‌کنند.
لزوم یکپارچه سازی سامانه های هوش مصنوعی از معدن تا محصول نهایی
هوش مصنوعی برای فولاد ایران دیگر یک ابزار مدرن نیست، بلکه یک ابزار حیاتی است چون دقیقاً در نقاطی مداخله می‌کند که صنعت بیشترین ضعف را دارد از جمله انرژی گران، تجهیزات فرسوده، و بهره‌وری پایین نیروی انسانی.
هوش مصنوعی مثل یک مهندس تمام‌وقت، دائم در حال پایش پارامترها و اصلاح روند تولید است و به بهبود کیفیت محصول می‌انجامد.
الگوریتم‌های هوش مصنوعی با دقتی که از توان انسان خارج است، مسیر بهینه مصرف انرژی را پیدا می‌کنند و موجب بهره وری در انرژی می‌شود.
با پیش‌بینی خرابی‌ها، توقفات اضطراری کاهش می‌یابد و هزینه‌ها پایین می‌آید و پایداری تولید را منجر می‌شود.
با این حال این پروژه‌ها هنوز بیشتر در مقیاس‌های محدود و آزمایشی اجرا شده‌اند. چالش اصلی، گسترش مقیاس و یکپارچه‌سازی سامانه‌های هوش مصنوعی در کل زنجیره تولید از معدنی تا محصول نهایی است. اگر این اتفاق بیفتد، صنعت فولاد ایران می‌تواند نه‌تنها هزینه‌های خود را کاهش دهد، بلکه وارد رقابت جهانی فولاد سبز و تولید بدون کربن هم بشود.
قدرت آینده با اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی به‌دست می‌آید
محمد ناظمی هرندی معاون اسبق تکنولوژی فولاد مبارکه اصفهان در این خصوص در به اهمیت فناوری‌های نوین اشاره کرد و اظهار داشت:فولاد مبارکه از همان ابتدا با رویکرد بهره‌وری و سیستم‌های پیشرفته کار خود را آغاز کرد. اما امروز شرایط تغییر کرده است. آنچه روزی مزیت ما بود، دیگر مزیت محسوب نمی‌شود و اگر تحول دیجیتال را جدی نگیریم، این نقاط قوت دیروز می‌تواند پاشنه آشیل ما در آینده باشد.
وی گفت: فولاد مبارکه طی سال‌های آینده با اتکا به هوش مصنوعی، بیگ‌دیتا و سیستم‌های اتوماسیون پیشرفته، فرایندهای خود را متحول خواهد کرد. این فناوری‌ها امکان کنترل هوشمند کیفیت، کاهش مصرف انرژی، مدیریت دقیق زنجیره تأمین و پیش‌بینی خرابی تجهیزات را فراهم می‌کنند.
ناظمی هرندی با اشاره به چالش منابع انسانی گفت: طبق استانداردهای جهانی، فولاد مبارکه باید با حدود ۷ تا ۸ هزار نیرو اداره شود اما امروز بیش از ۲۰ هزار نفر درگیر هستند. هوش مصنوعی و اتوماسیون می‌توانند به افزایش بهره‌وری و کاهش فشار ناشی از این حجم نیروی انسانی کمک کنند.
ناظمی تأکید کرد: امروزه کشورها دیگر با سرباز کشورگشایی نمی‌کنند، بلکه با شرکت‌های فناورانه و محصولات پیشرفته اقتصاد جهانی را به دست می‌گیرند. ما هم اگر می‌خواهیم در این رقابت باقی بمانیم، باید اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی را به‌عنوان موتور محرک صنعت در اولویت قرار دهیم.
سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی یک فرصت استراتژیک است
دکتر سید مهدی حاتمیان، مدیرکل دفتر بررسی‌های اقتصادی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، از تغییرات بنیادین در شیوه مدیریت جهانی گفت: دنیا تغییر کرده و از مدیریت استارتاپی عبور کرده است. امروز تحول دیجیتال همه بخش‌ها را فرا گرفته و ما نیز باید برای هر حوزه، به‌ویژه معدن و فولاد، سنگ بنای دیجیتال و زیرساخت‌های هوش مصنوعی را ایجاد کنیم.
وی افزود: کل صنعت معدن در حال حاضر حدود ۱۳ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد و همین نشان‌دهنده جایگاه بسیار مهم آن در اقتصاد ملی است. با این حال، بدنه دولت هنوز آمادگی لازم برای دیجیتالی‌سازی این بخش را ندارد. اگر می‌خواهیم در رقابت جهانی باقی بمانیم باید زیرساخت‌های دیجیتال و هوشمندسازی را به‌طور جدی وارد این صنایع کنیم.
حاتمیان بر ضرورت سرمایه‌گذاری هدفمند تأکید کرد و گفت: سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی و دیجیتال‌سازی معدن و فولاد، هزینه نیست بلکه یک سرمایه‌گذاری استراتژیک برای آینده کشور است. کشورهایی مانند چین و هند توانسته‌اند با همین رویکرد، هم بهره‌وری خود را افزایش دهند و هم سهم بیشتری از بازار جهانی را به دست آورند.
وی با اشاره به ظرفیت دانشگاه‌ها و مراکز علمی در ایران اظهار داشت: نیروی انسانی متخصص در حوزه هوش مصنوعی در کشور وجود دارد. باید این ظرفیت‌ها را فعال کنیم و با تعریف تنظیم‌گری‌های چابک و قوانین به‌روز، مسیر را برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت معدن و فولاد هموار کنیم.
حاتمیان ادامه داد: اگر ما زیرساخت‌های هوش مصنوعی را در معدن و فولاد ایجاد نکنیم، در زنجیره ارزش جهانی جایی نخواهیم داشت. اما اگر امروز اقدام کنیم، این نه‌تنها یک ضرورت بلکه یک شانس طلایی برای جهش در تولید و رقابت جهانی خواهد بود.
وی در پایان تأکید کرد: این مسیر دشوار است و بدون تعامل میان دولت، بخش خصوصی و جامعه علمی پیش نخواهد رفت. باید زیست‌بوم‌های فناورانه قوی شکل بگیرند تا همزمان هم بهره‌وری صنایع افزایش یابد و هم موقعیت ایران در بازارهای جهانی فولاد و مواد معدنی ارتقا پیدا کند.
صنعت فولاد ایران در بزنگاه تاریخی قرار گرفته است. امروز رقابت جهانی دیگر بر سر ظرفیت تولید نیست، بلکه بر سر سرعت تحول دیجیتال و توان بهره‌گیری از هوش مصنوعی است. فولاد ایران اگر بتواند این فناوری‌ها را از سطح پروژه‌های محدود به سطح یکپارچه و سراسری ارتقا دهد، نه‌تنها هزینه‌های تولید و مصرف انرژی را کاهش خواهد داد، بلکه شانس حضور در بازار فولاد سبز و کم‌کربن را نیز به‌دست می‌آورد.
فرصت امروز یک فرصت استراتژیک است: یا با هوش مصنوعی به آینده متصل می‌شویم، یا خطر حاشیه‌نشینی در زنجیره ارزش جهانی ما را تهدید خواهد کرد. انتخاب با ماست.